نمایش پردهخوانیپرده خوانی ، نوعی نمایشِ مذهبی ایرانی می باشد . فهرست مندرجات۲ - نام های دیگر ۲.۱ - تعریف غلط ۲.۲ - صورت خوانی ۳ - پیشینه تاریخی پرده خوانی ۴ - ساختار پرده خوانی ۴.۱ - پرده ۴.۱.۱ - موضوع پرده ۴.۱.۲ - تعدادپرده ها وعلت آن ۴.۱.۳ - جنس پرده ۴.۱.۴ - نقش پرده ۴.۱.۵ - نام نقاشی ها ۴.۱.۶ - پیشینه ۴.۲ - پرده خوان ۴.۳ - روش استفاده پرده خوان از پرده ۴.۴ - نام دیگر پرده خوان ۵ - فهرست منابع ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - تعریف پرده خوانیدر این نمایش کسی با عنوان « پرده خوان » از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصایب اولیای دین ــ بویژه اولیای مذهب شیعه ــ را با کلام آهنگین روایت می‌کند. ۲ - نام های دیگرپرده خوانی را « شمایل گردانی » و « پرده داری » [۱]
بهرام بیضایی، نمایش در ایران، ج۱، ص۷۳، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۲]
جمشید ملک پور، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان، ج۱، ص۱۳۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۳]
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
و « پرده برداری » [۴]
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۵۳ ش.
نیز خوانده اند.۲.۱ - تعریف غلطدهخدا [۵]
علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل «پرده»، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
به پرده ای اشاره کرده است که شعبده بازها و عروسک گردانها، از آن برای پنهان کردن ترفندهای نمایشی خود استفاده می‌کنند و این هیچ ارتباطی با پرده داری، نام دیگر نمایش مذهبی پرده خوانی، ندارد، اما برخی پژوهشگران به اشتباه از این تعریف برای توضیح پرده داری مذهبی بهره برده اند [۶]
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۷]
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲.۲ - صورت خوانیصورت خوانی نیز بخشی از پرده خوانی بوده است و نمی‌تواند مترادف پرده خوانی قلمداد شود. [۸]
بهرام بیضایی، نمایش در ایران، ج۱، ص۷۴، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۹]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۵۶.، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
۳ - پیشینه تاریخی پرده خوانیپرده خوانی برآمده از نقالی و نقاشیِ مردمی است. پیشینه تاریخی آن را می‌توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز ) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران ، به دلیل محدودیتهای موسیقی، به نوعی «نقالیِ» ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ بویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی ( روضه خوانی ، حمله خوانی ، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت. [۱۰]
بهرام بیضایی، نمایش در ایران، ج۱، ص۶۰ـ ۷۲، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۱]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۶۳، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
به گفته جابر عناصری [۱۲]
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۶، تهران ۱۳۶۶ ش.
در جنگ شاه اسماعیل صفوی (حک: ۹۰۵ـ۹۳۰) با ازبکها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می‌شده است.برخی نیز، موقعیت تاریخی پرده خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه ، به برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه و یکی از منابع تحول و تکامل تعزیه دانسته اند [۱۳]
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، ج۱، ص۲۳ـ۳۰، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۱۴]
جمشید ملک پور، سیر تحول مضامین در شبیه خوانی، ج۱، ص۵۴، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۵]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۶۴، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
اما برخی دیگر، به عکس، نقوش پرده را ترجمانِ نمایشِ تعزیه در قالب هنرهای دیداری و ره آورد تعزیه می‌دانند. [۱۶]
ساموئل پیترسون، ساختار پرده خوانی«تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، ج۱، ص۱۱۵، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۴ - ساختار پرده خوانیساختار پرده خوانی بر دو رکنِ «پرده» و «پرده خوان»، استوار است. ۴.۱ - پردهپرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بر آن نقش شده است. ۴.۱.۱ - موضوع پردهموضوعِ اصلی این نقشها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستانهای اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد قصاب نیز به آن افزوده شده است. [۱۷]
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ج۱، ص۱۹۵، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴.۱.۲ - تعدادپرده ها وعلت آنمعمولاً به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعة کربلا در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد. [۱۸]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۵۸، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
۴.۱.۳ - جنس پردهجنس پرده‌ها از «متقال» و «کرباس»، و اندازة آن‌ها معمولاً ۱۵۰ در ۳۰۰ سانتیمتر است. [۱۹]
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، ج۱، ص۳۴۲، تهران ۱۳۶۶ ش.
صورتهای منقوش بر پرده، به دو گروه اولیا (نیکان) و اشقیا (بدان) تقسیم می‌شود. ۴.۱.۴ - نقش پردهنقش سیمای اولیاء بر پرده متفاوت است: پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و امامان معصوم علیهم‌السلام در هاله ای از نور یا در نقاب تجلی می‌یابند و برخی فرزندان و یاری کنندگان ایشان، بدون هاله نور و نقاب، با رنگهای متناسب باورهای مذهبی و زیبا نقش می‌گیرند. در مقابل، اشقیا بسیار زشت و حتی هیولاگونه ترسیم می‌شوند. اسبها نیز با توجه به شخصیت صاحبانشان نقش می‌گیرند. [۲۰]
صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، ج۱، ص۲۸، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۲۱]
ساموئل پیترسون، «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، ج۱، ص۱۱۹، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۲۲]
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ج۱، ص۱۹۹، تهران ۱۳۶۶ ش.
نقشهای پرده، نقوشی عامیانه‌اند که برمبنای تخیلات نقاش و گفته‌ها و نوشته های تاریخی و افسانه ای به تصویر کشیده می‌شوند. [۲۳]
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ج۱، ص۱۹۷ـ ۱۹۸، تهران ۱۳۶۶ ش.
۴.۱.۵ - نام نقاشی هااین نوع نقاشی را، از نوع نقاشی مردمی، موسوم به «نقاشی قهوه خانه ای» دانسته اند، که اوج شکوفایی آن، بویژه در اواخر دوره قاجاریه، در قهوه خانه‌ها بوده است. [۲۴]
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۵]
علی بلوکباشی، قهوه خانه های ایران، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
همچنین با توجه به موضوع محوری این نقوش، از آن با عنوانِ « نقاشی کربلا »، و به لحاظ رعایت برخی قواعد نمایشی اخیراً « نقاشی دراماتیک » نیز یاد می‌شود. [۲۶]
ساموئل پیترسون، «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، ج۱، ص۱۱۵، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۲۷]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۶۰، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
۴.۱.۶ - پیشینهبرخی پیشینه این نوع نقاشی مردمی را قرنها پیش از پیدایش قهوه خانه و همزمان با سنّت دیرینة قصه خوانی و مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در ایران می‌دانند و به زمانِ نگارگری بر سفالینه‌ها و شمایلهای سوگ سیاوش می‌رسانند. [۲۸]
علی بلوکباشی، قهوه خانه های ایران، ج۱، ص۹۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۹]
جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، ج۱، ص۱۷۵، تهران ۱۳۶۶ ش.
برخی نیز نقاشیهای مانی را سرچشمه تاریخی اینگونه القائات مذهبی می‌دانند. [۳۰]
محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، ج۱، ص۳۴۰، تهران ۱۳۶۶ ش.
این احتمال نیز هست که صحنه پردازی و بازآفرینی وقایع کربلا از طریق نقاشی، در سده های یازدهم و دوازدهم/ هفدهم و هجدهم، تحت تأثیر نقاشیهایِ رافائل و میکل آنژ در ایران رواج یافته باشد. [۳۱]
محمدجعفر محجوب، «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایشی آن در تعزیه»، ج۱، ص۱۹۵ـ۱۹۶، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۴.۲ - پرده خوانپرده خوان کسی است که معمولاً همراه با اشاره کردن به تصاویر پرده، با چوب دستی ای به نام مِطْرق ، این تصویرها را با صدایی رسا و آهنگین باز می‌خواند. اساساً این نمایش متکی بر «کلام» است. ۴.۳ - روش استفاده پرده خوان از پردهپرده خوان از پرده به دو روش بهره می‌برد: تزیینی و طوماری . او در روش تزیینی، پرده را صرفاً برای جلب توجه تماشاگران می‌آویزد و داستان را براساس آن نقل نمی‌کند؛ اما در روش طوماری، داستان بر مبنای نقشهای پرده و گشودن تدریجی پردة منقوش روایت می‌شود. روی پرده مجموعه ای از تصاویر کوچکتر نقش شده که به صورت پی درپی ماجراهای داستان را نشان می‌دهد. [۳۲]
بهرام بیضایی، نمایش در ایران، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، تهران ۱۳۴۴ ش.
۴.۴ - نام دیگر پرده خوانپرده خوانها را درویش نیز می‌خواندند؛ از مشهورترین آن‌ها درویش بلبل قزوینی بود [۳۳]
بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، ج۱، ص۵۸، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
۵ - فهرست منابع(۱) علی بلوکباشی، قهوه خانه های ایران، تهران ۱۳۷۵ ش. (۲) بهرام بیضایی، نمایش در ایران، تهران ۱۳۴۴ ش. (۳) ساموئل پیترسون، «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۴) محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش. (۶) جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش. (۷) بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸). (۸) محمدجعفر محجوب، «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایشی آن در تعزیه»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۹) جمشید ملک پور، سیر تحول مضامین در شبیه خوانی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۰) جمشید ملک پور، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۱) صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، تهران ۱۳۵۳ ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نمایش پرده خوانی»، شماره۲۷۰۱. |